تعلیق تا اکتبر، هم مکانیسم ماشه اروپا و هم اقتصاد ایران

به گزارش تیتر داغ ؛ اقتصاد ایران در برجام از «غنی‌سازی در فوردو به‌منزله تسریع روند تاسف‌آور فاصله‌گرفتن ایران از تعهداتش ذیل برجام است. از ایران می‌خواهیم تمامی اقدامات ناسازگار با برجام اعم از میزان ذخایر اورانیوم، محدوده مجاز غنی‌سازی و فعالیت‌های مربوط به تحقیق و توسعه را به عقب برگرداند.» اینها عبارات بیانیه‌ای است که شامگاه دوشنبه، سه کشور اروپایی یعنی آلمان، انگلیس و فرانسه علیه ایران و در واکنش به آغاز گام چهارم کاهش تعهدات تهران در برجام صادر کردند. این عبارات البته مهم‌ترین بخش این بیانیه نبود، چراکه در میانه متن اروپایی‌ها یک‌بار دیگر تهدید قبلی مبنی‌بر واکنش به اقدام ایران درخصوص کاهش تعهداتش را مطرح کردند و این‌بار قدری متفاوت‌تر از گذشته استفاده از مکانیسم خاص مندرج در برجام را متذکر شدند، همان مکانیسمی که کارشناسان و منتقدان توافق هسته‌ای بارها از آن یاد کرده و متذکر شده بودند که این بند از نقاط‌ضعف اساسی توافق هسته‌ای است.در بیانیه تروئیکای اروپایی از ایران خواسته شده «طبق تعهداتش در برجام کاملا با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌ویژه در چارچوب توافق جامع پادمانی و پروتکل الحاقی همکاری کند»، در غیر این صورت اعضای اروپایی برجام آماده‌اند از تمامی مکانیسم‌های موجود در برجام ازجمله «مکانیسم حل‌وفصل اختلافات» برای حل‌وفصل مسائل مربوط به اجرای تعهدات برجامی از سوی ایران استفاده کنند.  این عبارت توضیح‌دهنده همان مکانیسم مشهوری است که در برجام علیه ایران گذاشته شده و در میان فعالان و کارشناسان سیاسی و رسانه‌ای به مکانیسم ماشه یا Snap back معروف شده است.

اقتصاد ایران

مکانیسم ماشه چیست؟

بند سی‌وهفتم توافق هسته‌ای میان ایران و اعضای گروه ۱+۵ سابق و ۱+۴ کنونی، به طرف‌های مقابل ایران این اجازه را می‌دهد که با اتکا به یک ادعا درباره نقض تعهد از جانب ایران به‌گونه‌ای اقدام کنند که بدون تصویب قانون خاص یا توافق دیگر یا حتی اجماع، به‌طور خودکار قطعنامه ۲۲۳۱ فروریخته و تمامی تحریم‌های پیشین علیه ایران ذیل ۶ قطعنامه شورای امنیت سازمان‌ملل احیا شود.در این فرآیند اگر هریک از اعضا به این نتیجه برسند که ایران به تعهداتش عمل نکرده یا توافق را نقض کرده است می‌توانند وارد مکانیسم بررسی اختلافات شوند، به‌سرعت و تنها ظرف ۶۵ روز این مساله را به شورای امنیت سازمان‌ملل ببرند و در آنجا بدون اینکه کشوری حق وتو داشته باشد، قطعنامه ۲۲۳۱ را ابطال و ۶قطعنامه قبلی را احیا کنند.در این میان اما نه‌تنها اختلافی میان مسئولان دستگاه سیاست خارجی کشور و کارشناسان و منتقدان وجود دارد که حتی بیانیه اخیر اتحادیه اروپا نیز موید این است که آنها می‌توانند از این مکانیسم علیه ایران استفاده کنند در حالی که دیپلمات‌های ما معتقدند این امکان از این کشورها گرفته شده است.

«خطاب به همتایانم در اتحادیه اروپایی و سه کشور آلمان، فرانسه و انگلستان:

۱- «به تعهدات خود ذیل برجام کاملا پایبند بوده‌ایم.» شما؟! واقعا؟! فقط یک تعهد را نشان دهید که در ۱۸ ماه گذشته به آن عمل کرده‌اید.
۲- وقتی شما مشغول دفع‌الوقت بودید، ایران مکانیسم رفع اختلاف را به جریان انداخت و آن را به اتمام رساند. ما اکنون در حال استفاده از اقدامات جبرانی مندرج در پاراگراف ۳۶ برجام هستیم. به نامه ششم نوامبر ۲۰۱۸ من مراجعه کنید.»

روزنامه ایران به‌عنوان ارگان اطلاع‌رسانی دولت نیز در شماره روز گذشته خود و در توضیح نظر محمدجواد ظریف می‌نویسد: «طبق مکانیسم ماشه که در بندهای ۳۵ و ۳۶ برجام تعریف شده است، در صورتی که هریک از طرف‌های باقی‌مانده در برجام باور داشته باشند که ایران با اقدامات خود توافق را نقض کرده، می‌توانند روندی را آغاز کنند که تنها در مدت ۶۵ روز به شورای امنیت و بازگشت خودکار تحریم‌ها منتهی می‌شود. این گزینه در شرایطی حق شرکای برجامی ایران را برای تلافی به کم‌کاری ایران در اجرای تعهداتش به رسمیت شناخته که ایران پیش از آن و براساس بندهای ۲۶ و ۳۶ توافق این امکان را یافته بود که پس از مواجهه با بدعهدی هریک از طرف‌ها و‌ گذار از فرآیند دیپلماتیک حل اختلاف، این موضوع فیصله‌نیافته را به‌عنوان مبنایی برای متوقف کردن کلی یا جزئی تعهداتش در چارچوب توافق هسته‌ای قلمداد کند. در همین چارچوب بود که مقام‌های ایرانی در چند ماه اخیر که آغاز آن به سالروز خروج آمریکا از برجام بازمی‌گردد، متوقف کردن بخش‌هایی از تعهدات برجامی خود را براساس همین راهکار تعریف‌شده در دستورکار قرار دادند و ظرفیت‌های موجود پیش‌بینی‌شده را برای نشان دادن ابتکار عمل و پیگیری یک موضع تهاجمی‌تر فعال کردند.»

  مکانیسم ماشه روی شقیقه برجام

کارشناسان اما برخلاف وزیر امور خارجه نظر دیگری دارند و معتقدند نه‌تنها اروپایی‌ها براساس مواد حقوقی ذیل برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ و همچنین عرف و قوانین سازمان‌ملل متحد، حتی آمریکایی‌ها نیز امکان استفاده از مکانیسم ماشه را دارند. برای مثال سیدیاسر جبرائیلی، کارشناس مسائل سیاسی با مدنظر قرار دادن بند ۱۱ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان‌ملل استدلال می‌کند آمریکا حتی می‌تواند برای ادامه اجرای این قطعنامه با وجود اینکه ترامپ از برجام خارج شده، اقدام کند و مانع تداوم آن و رسیدن به وعده‌ای که رئیس‌جمهور درباره رفع تحریم تسلیحاتی داد، بشود.نگاه واقع‌بینانه به ماجرا هم البته خیلی اظهارنظر محمدجواد ظریف را تایید نمی‌کند، چراکه حتی سیدعباس عراقچی نیز تلویحا امکان استفاده از این مکانیسم را برای اروپا و آمریکا تایید می‌کند.

او روز شنبه گذشته در جریان میزگردی در حاشیه کنفرانس عدم اشاعه که در شهر مسکو روسیه برگزار شد در پاسخ به سوالی دراین‌باره گفت: «درخصوص مکانیسم ماشه من فکر می‌کنم کاملا برای تمام مشارکت‌کنندگان در برجام شفاف ساخته‌ایم که اسنپ‌بک و بازگشت قطعنامه‌های قبلی [شورای امنیت] خط‌قرمز ایران است. اگر پاداش ایران پس از این همه تعامل و مذاکره و همکاری با آژانس این باشد که دوباره تحت فصل هفتم [منشور ملل متحد] قرار گیرد، این به‌معنای آن است که «دکترین هسته‌ای» ما اشتباه بوده و ما باید سیاست و دکترین هسته‌ای خود را مورد بازبینی و بررسی مجدد قرار دهیم.»به این توضیحات البته باید این نکته را نیز اضافه کرد که همان ایام تدوین و اجرای برجام ریچارد نفیو از طراحان سامانه تحریم‌ها علیه ایران در زمان ریاست‌جمهوری باراک اوباما که شخصا در جریان در مذاکرات منتهی به برجام نیز حضور داشت، درباره مکانیسم ماشه توضیح داده بود «گزینه بازگشت سریع تحریم‌ها، امتیازی بود که به آمریکا داده شد تا از طریق شورای امنیت تحریم‌های ایران را بازگرداند و در آن زمان این مجوز بخش ویژه‌ای از طرح جان کری، وزیر امور خارجه وقت آمریکا به کنگره بود تا از برجام حمایت شود. حتی شخص دونالد ترامپ نیز از این گزینه (بازگشت سریع تحریم‌ها) رضایت داشت.»

  محتمل‌ترین زمان برای استفاده از مکانیسم ماشه چه زمانی است؟

شاید با خود بگویید که با این اوصاف هر لحظه امکان استفاده از مکانیسم ماشه وجود دارد؛ واقعیت این است که این حرف محتملی است و این امکان برای طرف غربی در برجام وجود دارد، هرچند تفسیر تیم ایرانی چیز دیگری است؛ اما اینکه چه زمانی آنها از این امکان استفاده خواهند کرد مساله دیگری است و محل سوال. در ابتدایی‌ترین حالت باید این را مدنظر داشت که اگر ایران گام‌های جدی و سنگینی در راستای دور شدن از تعهدات خود در برجام برداشته بود یا بنای آن را داشت، شاید در کوتاه‌مدت باید امکان استفاده از مکانیسم ماشه را محتمل می‌دانستیم اما با شرایط کنونی و با یکی دو اتفاقی که اخیرا رخ داده باید این‌گونه تحلیل کنیم که محتمل‌ترین زمان برای استفاده از این مکانیسم ایام منتهی به اکتبر آینده خواهد بود. علت را در ادامه توضیح می‌دهیم.

یک: اینکه  بهترین شرایط برای اروپایی‌ها و تا حدودی آمریکا همین شرایط فعلی برجام است، یعنی نه برجام به‌طور کامل اجرا می‌شود و نه به‌طور کامل در حال سقوط و فرو ریختن است. در این شرایط اروپایی‌ها صرفا نظاره‌گر هستند و صرفا ایران و آمریکا هستند که درگیر یک چالش شده و هزینه‌های زیادی را پرداخت می‌کنند. ایران فشار تحریمی را تحمل می‌کند و آمریکا نیز فشار حاصل از خروج از یک توافق بین‌المللی و همچنین تبعات دشمنی با ایران ازجمله ساقط‌شدن یک هواپیمای مدرن جاسوسی که یقینا هزینه غیرمادی ساقط‌شدن آن بیشتر از ارزش دلاری و مادی است. علاوه‌بر این از آنجا که اروپایی‌ها می‌دانند فرو ریختن برجام می‌تواند ترکش‌هایی را نیز به سمت آنها پرتاپ کند، احتمالا خود داوطلب فروپاشیدن این توافق نخواهند شد و تا زمان مناسب صبر خواهند کرد.توضیح دیگر اینکه این زمان مناسب حداقل زمانی است که تاثیرات تجمیعی گام‌های ایران آنقدر زیاد شده باشد که قابل‌توجه و تامل شود و از طرف دیگر امکان استفاده از آخرین مزیت برجام یعنی رفع تحریم تسلیحاتی در فاصله کوتاهی برای ایران امکان‌پذیر باشد.

دوم: با توجه به توضیح ابتدایی، باید به کنش سیاسی ایران توجه کنیم و آن را مورد ارزیابی قرار دهیم. ابتدای هفته حسن روحانی در جریان سفر به استان کرمان در جمع مردم رفسنجان یک خطای راهبردی از خود بروز داد و به غربی‌ها اطمینان داد که بنای خروج از برجام را ندارد، به این معنا که اروپا و آمریکا مطمئن شدند گام‌های ۶۰ روزه ایران آنقدر جدی نخواهد بود که تا اکتبر سال آینده (۲۰۲۰) به‌صورت جدی و بسیار فاحش نقض شود. از این‌رو اروپایی‌ها هم مطمئن شده‌اند که می‌توانند به بازی خود با توافق هسته‌ای ادامه دهند، چراکه دولت روحانی حیات سیاسی خود را منوط به تداوم برجام تا یک‌سال آینده کرده است.

سوم: چندی‌پیش برایان هوک، رئیس گروه ویژه اقدام علیه ایران در آمریکا در گفت‌وگویی اعلام کرد: «یک سازوکار جدید با بانک‌های سوئیس را ایجاد می‌کنیم تا صدور کالا‌های انسان‌دوستانه و پزشکی به ایران را ممکن سازیم.» این خبری بود که به‌نوعی توضیح می‌داد آمریکا بنا دارد اجازه همکاری مختصری را در زمینه مبادله دارو و غذا با ایران فراهم کند و به‌عبارتی، احتمالا اینستکس قدری فعال‌تر از گذشته شود. این خبر البته در داخل کشور با واکنشی از جانب سیدعباس عراقچی همراه بود و گفت این سامانه بدون مشمولیت نفت ارزشی نخواهد داشت. شنیده‌ها اما حاکی از آن است که این پیشنهاد احتمالا از سوی ایران رد نخواهد شد و حتی ممکن است باعث کم‌رنگ‌تر شدن گام‌های ۶۰ روزه بعدی هم شود و این امکان را فراهم کند تا برجام به همین شکل کج‌دار و مریز تا اواسط سال آینده میلادی ادامه یابد.

نکته پایانی اما اینکه در شرایطی که توصیف آن در سطور بالا رفت باید همین شرایط را تا سال آینده متصور بود و بعد از آن انتظار تحولات بزرگ را کشید، چنانکه پیش از این نیز امیرعلی ابوالفتح، کارشناس مسائل آمریکا با مدنظر قرار دادن مسیر حرکتی ترامپ و گام‌های ۶۰ روزه ایران به «فرهیختگان» گفته بود: «تا آینده قابل‌ پیش‌بینی، وضعیت به همین شکل ادامه خواهد داشت. تحریم‌ها به‌صورت نمادین تشدید خواهد شد و در عین حال ایران هم قصد دارد به شکل تدریجی تعهدات خود را کاهش دهد.» این شرایط که حداقل با مشی و ایده دولت احتمالا تعلیق در همه‌چیز به‌ویژه اقتصاد ایران را تداوم خواهد بخشید، باعث می‌شود امید به بهبود منتفی شده و آنچه در ۶ سال گذشته رخ داده، عینا تکرار شود.

نویسنده : علی جمشیدی

انتهای پیام/